Numer

i temat lekcji

Zakres treści

z podręcznika

Wymagania podstawowe

Wymagania ponadpodstawowe

Ścieżka edukacyjna

Treści ścieżki edukacyjnej

Uwagi

Dział programu: BUDOWA I FUNKCJONOWANIE ORGANIZMU CZŁOWIEKA
Układ narządu ruchu

1. Ogólny

plan budowy

i rola szkieletu

człowieka

• podział układu ruchu na czynny i bierny

• funkcje szkieletu

• rodzaje kości

• ogólny plan budowy szkieletu

• określa funkcje szkieletu

• na modelu wskazuje zasadnicze elementy szkieletu

• na modelu wskazuje różne kształty kości

• klasyfikuje układ ruchu na czynny i bierny (R)

• charakteryzuje poszczególne funkcje szkieletu (R)

• klasyfikuje kości ze względu na kształt (R)

• nazywa kości tworzące szkielet (R/D)

• podaje przykłady kości, które nie pełnią funkcji szkieletowych (D)

2. Budowa

kości

• budowa tkanki kostnej i chrzęstnej

• budowa fizyczna kości

• budowa chemiczna kości

• urazy kości

• na preparatach mikroskopowych (lub tablicach dydaktycznych) rozpoznaje tkankę chrzęstną i kostną

• rysuje kość długą

• nazywa części kości długiej

• zapisuje obserwacje doświadczenia: Badanie składu chemicznego kości

• wymienia objawy złamania kości

• określa, jak udzielić pierwszej pomocy przy podejrzeniu złamania

• porównuje tkankę chrzęstną
i kostną (R)

• charakteryzuje budowę i rolę poszczególnych części kości długiej (D)

• wyjaśnia, w jaki sposób kość przyrasta na długość (D)

• określa rolę osseiny i soli mineralnych (R)

• klasyfikuje złamania kości (R)

• charakteryzuje proces gojenia się złamania (D)

Obrona cywilna

• zasady pierwszej pomocy w nagłych wypadkach

Edukacja prozdrowotna

• bezpieczeństwo
i pierwsza pomoc

3. Budowa

szkieletu

osiowego

– czaszki

i kręgo-słupa

• kości tworzące mózgoczaszkęi trzewioczaszkę

• rola kręgosłupa

• budowa kręgu
i rodzaje kręgów

• odcinki kręgosłupa

• wady w budowie
i urazy kręgosłupa

• na modelu wskazuje mózgoczaszkę
i trzewioczaszkę

• wskazuje kości tworzące mózgoczaszkę
i trzewioczaszkę

• wymienia kości mózgoczaszki
i trzewioczaszki

• na modelu wskazuje kręgosłup

• wskazuje odcinki kręgosłupa

• wymienia przyczyny wad postawy ciała

• określa zasady postępowania
w przypadku podejrzenia urazu kręgosłupa

• nazywa kości mózgoczaszki (R)

• określa położenie poszczególnych kości trzewioczaszki (R)

• wskazuje miejsca połączeń kości czaszki (R)

• określa funkcje kręgosłupa (R)

• nazywa elementy kręgu (R)

• odróżnia kręg szczytowy i obrotowy od innych (D)

• wyjaśnia mechanizm swobodnego poruszania głową (D)

• porównuje wielkość kręgów poszczególnych odcinków kręgosłupa (D)

• określa rolę krążków międzykręgowych (D)

Obrona cywilna

• zasady pierwszej pomocy w nagłych wypadkach

Edukacja prozdrowotna

• bezpieczeństwo
i pierwsza pomoc

• aktywność ruchowa
i umysłowa

4. Budowa

szkieletu klatki

piersiowej

i kończyn

• elementy tworzące szkielet klatki piersiowej

• budowa szkieletu kończyny górnej

• budowa szkieletu kończyny dolnej

• przyczyny płaskostopia

• na modelu wskazuje elementy szkieletu klatki piersiowej

• wskazuje kości tworzące kończynę górną

• nazywa kości tworzące kończynę dolną

• wymienia przyczyny płaskostopia

• wskazuje odbitkę stopy prawidłowo wykształconej i z płaskostopiem

• wyjaśnia związek budowy klatki piersiowej z jej funkcją
w organizmie (R)

• dokonuje klasyfikacji żeber (D)

• wskazuje kości tworzące obręcz miednicową (R)

• porównuje miednicę mężczyzny i kobiety (D)

• porównuje szkielet kończyny górnej i dolnej (D)

Edukacja prozdrowotna

• aktywność ruchowa
i umysłowa

5. Rodzaje

połączeń

kości

• rodzaje i przykłady połączeń kości

• budowa stawu

• rodzaje i przykłady stawów

• zwichnięcia stawów

• na modelu wskazuje różne typy połączeń kości

• wskazuje stawy kuliste i zawiasowe

• porównuje zakres wykonywania ruchów przez staw kulisty i zawiasowy

• określa sposób postępowania w przypadku podejrzenia zwichnięcia stawu

• nazywa, popierając przykładami, typy połączeń kości (R)

• omawia budowę stawu (R)

• uzasadnia, dlaczego stawy kuliste mają większy zakres wykonywania ruchów niż stawy zawiasowe (D)

Edukacja prozdrowotna

• bezpieczeństwo
i pierwsza pomoc

6./7. Budowa

i rodzaje

mięśni

• rodzaje tkanki mięśniowej

• podział mięśni ze względu na:

– kształt

– rodzaj przyczepu

– zakres wykonywanych ruchów

• klasyfikacja mięśni
w zależności od położenia

• rozpoznaje rodzaje tkanki mięśniowej

• podaje przykłady występowania poszczególnych rodzajów tkanki mięśniowej

• opisuje schemat budowy mięśnia

• określa rolę przepony

• wskazuje położenie najważniejszych mięśni

• klasyfikuje mięśnie ze względu na kształt (R)

• klasyfikuje mięśnie ze względu na rodzaj przyczepu (R)

• klasyfikuje mięśnie ze względu na zakres wykonywanych ruchów (R)

• wymienia czynności mięśni brzucha (R)

• wskazuje położenie najważniejszych mięśni szkieletowych (R)

8. Na czym

polega praca

mięśni?

• analiza pracy mięśni

• typy pracy mięśni: statyczna
i dynamiczna

• rola ćwiczeń fizycznych
w prawidłowym funkcjonowaniu organizmu

• nazywa substraty niezbędne do pracy mięśni

• podaje przykłady pracy statycznej i dynamicznej

• objaśnia rolę sprawności fizycznej w prawidłowym funkcjonowaniu organizmu

• wyjaśnia, na czym polega mechanizm skurczu mięśnia (R)

• objaśnia budowę mięśnia poprzecznie prążkowanego (R)

• wymienia źródła substancji energetycznych niezbędnych do pracy mięśni (R)

• charakteryzuje rozwój sprawności mięśniowej (D)

Edukacja prozdrowotna

• aktywność ruchowa
i umysłowa

9. Pow-tórzenie
i utrwa-lenie wia-domości

  dział:

  Układ narządu ruchu

Dział programu: BUDOWA I FUNKCJONOWANIE ORGANIZMU CZŁOWIEKA

Układ oddechowy

10. Jak

zbudowane są drogi

oddecho-we?

• narządy budujące układ oddechowy

• budowa dróg oddechowych

• budowa płuc

• nazywa narządy budujące drogi oddechowe

• wyjaśnia, dlaczego powietrze należy wdychać przez jamę nosową

• na schemacie (modelu) wskazuje położenie narządów budujących układ oddechowy

• omawia rolę poszczególnych narządów budujących układ oddechowy (R/D)

• omawia rolę krtani jako narządu głosu (D)

• objaśnia (na schemacie) mechanizm wymiany gazowej w pęcherzykach płucnych (R)

11. Jaki jest mecha-nizm oddy-chania?

• fazy oddychania

• mechanizm wdechu
i wydechu

• pojemność płuc

• nazywa fazy oddychania płucnego

• rozpoznaje na schemacie fazę wdechu i wydechu

• opisuje zmiany położenia klatki piersiowej w czasie wdechu i wydechu (na podstawie obserwacji)

• opisuje mechanizm wdechu (R)

• określa rolę przepony w czasie wdechu i wydechu (D)

• uzasadnia, dlaczego wdech jest aktem czynnym, a wydech biernym (D)

• określa, od czego zależy pojemność płuc (R)

12. Na czym po-lega istota

procesu

oddycha-nia?

• oddychanie jako wymiana gazowa

• oddychanie komórkowe

• wymienia zjawiska określane terminem „oddychanie”

• określa, co jest istotą oddychania

• wymienia produkty oddychania (CO₂ i H₂O)

• wskazuje sposób na stwierdzenie, że produktem oddychania jest H₂O

• porównuje skład powietrza wdychanego i wydychanego (R)

• opisuje mechanizm wymiany gazowej odbywającej się
w płucach (R)

• opisuje istotę wymiany gazowej wewnętrznej (D)

13. Choroby

układu

oddecho-wego

• przyczyny i objawy chorób: nieżytu nosa, grypy, anginy, zapalenia oskrzeli, zapalenia płuc

• przyczyny pylicy płuc

• gruźlica – przyczyny, objawy, zapobieganie

• wymienia przykładowe (najczęstsze) choroby dróg oddechowych

• wskazuje sposoby zapobiegania chorobom dróg oddechowych

• wymienia objawy grypy

• wymienia kilka czynników odgrywających istotną rolę w zapobieganiu chorobom układu oddechowego

• wyjaśnia wpływ odporności organizmu na rozwijanie się chorób dróg oddechowych (R)

• wymienia objawy anginy, zapalenia oskrzeli, zapalenia płuc (R)

• uzasadnia konieczność całkowitego wyleczenia anginy, grypy (R)

• wyjaśnia, dlaczego gruźlicę zaliczamy do chorób społecznych (R)

• wymienia przyczyny gruźlicy płuc (D)

• wskazuje przyczyny pylicy płuc (D)

Edukacja prozdrowotna

• zachowania sprzyjające
i zagrażające zdrowiu

14. Higiena

układu

oddecho-wego

• wpływ palenia tytoniu na zdrowie

• palenie bierne

• wpływ zanieczyszczeń powietrza na zdrowie

• wymienia najbardziej szkodliwe substancje znajdujące się w dymie tytoniowym

• wymienia choroby związane z długotrwałym paleniem tytoniu

• analizuje wykres zachorowalności na zapalenie oskrzeli ludzi palących i niepalących

• wymienia skutki, które wywołują w organizmie poszczególne substancje zawarte w dymie tytoniowym (R)

• wyjaśnia, co to jest palenie bierne (R)

• porówna wpływ, jaki mają na organizm palenie tytoniu oraz zanieczyszczenia powietrza (D)

• wyciągnie wnioski na podstawie analizy wykresu (R)

Edukacja prozdrowotna

• przyczyny i skutki używania m.in. środków psychotaktywnych, formy pomocy

15. Pow-tórzenie

i utrwa-lenie

wiadomości

dział: Układ oddechowy

16. Spraw-dzian

wiadomości

  działy: Układ narządu ruchu, układ oddechowy

Dział programu: BUDOWA I FUNKCJONOWANIE ORGANIZMU CZŁOWIEKA

Układ krążenia

17./18. Skład

i rola krwi

• główne zadania krwi

• rola poszczególnych składników krwi

• grupy krwi

• mechanizmy obronne organizmu

• odporność

• choroby krwi

• wymienia przynajmniej
3 zadania krwi

• nazywa składniki krwi (osocze, elementy morfotyczne)

• rozpoznaje elementy morfotyczne krwi

• określa funkcje, jakie pełnią elementy morfotyczne krwi

• nazywa grupy krwi

• wskazuje dawców i biorców określonych grup krwi

• wymienia przynajmniej
3 bariery obronne organizmu

• nazywa choroby krwi

• wymienia zadania krwi (R)

• określa skład osocza (R)

• wyjaśnia związek kształtu erytrocytów z pełnioną przez nie funkcją (R)

• objaśnia schemat transportu gazów: CO₂ i O₂ (D)

• porównuje leukocyty
i erytrocyty (D)

• odczytuje wynik badania morfologicznego krwi (D/W)

• wyjaśnia istotę procesu krzepnięcia krwi (R)

• określa sposoby uzyskania przez organizm odporności nabytej (R)

• wymienia objawy anemii (R)

• opisuje białaczkę (D)

19. Budowa

i rola naczyń

krwionoś-nych

• budowa i rola tętnic, żył i naczyń włosowatych

• porównanie tętnic i żył

• określa funkcję tętnic i żył

• rozpoznaje na rysunku tętnice, żyły; odróżnia tętnicę od żyły

• wykazuje związek budowy tętnicy z pełnioną funkcją (R)

• wykazuje związek budowy żyły z pełnioną funkcją (R)

• porównuje tętnicę i żyłę pod względem budowy i funkcji (D)

• opisuje sposób powstawania żylaków (D)

20. W jaki

sposób krew krąży

w orga-nizmie?

• budowa dużego obiegu krwi

• mały obieg krwi

• krążenie wrotne

• na schemacie wskazuje duży i mały obieg krwi

• określa rolę dużego krwiobiegu

• określa rolę małego krwiobiegu

• nazywa główne naczynia krwionośne (tętnice i żyły) (R)

• określa miejsce rozpoczęcia i zakończenia krwiobiegów (R)

• omawia proces wymiany gazowej w płucach – wykazuje związek funkcji układu oddechowego i krążenia (D)

• wyjaśnia istotę krążenia wrotnego (D)

21. Budowa

i rola serca

• budowa serca

• praca serca

• tętno i ciśnienie krwi

• wskazuje położenie serca (na sobie)

• na schemacie wskazuje części serca

• mierzy puls

• określa rolę płynu osierdziowego (D)

• opisuje pracę serca (R)

• nazywa zastawki przedsionkowo-komorowe (D)

• porównuje EKG zdrowego
i chorego człowieka (D)

• objaśnia zapis ciśnienia krwi (D)

22. Choroby

układu

krążenia

• przyczyny chorób

• przykłady chorób układu krążenia

• sposoby zapobiegania chorobom

• rodzaje krwotoków

• sposoby hamowania krwotoków

• wymienia czynniki zwiększające ryzyko zachorowania na choroby układu krążenia

• wymienia przynajmniej
3 choroby układu krążenia

• wskazuje sposoby zapobiegania chorobom układu krążenia

• zakłada opatrunek

• określa zasady udzielania pierwszej pomocy przy krwotokach

• wykazuje związek nieprawidłowego odżywiania się z chorobami układu krążenia (D)

• wyjaśnia, w jaki sposób aktywność fizyczna usprawnia pracę układu krążenia (R)

• klasyfikuje krwotoki (R)

• rozróżnia krwotoki (D)

Edukacja prozdrowotna

• bezpieczeństwo
i pierwsza pomoc Obrona cywilna

• zasady pierwszej pomocy w nagłych wypadkach

23. Budo-wa i fun-kcjonowa-nie układu

limfatycz-nego

• rola układu limfatycznego

• skład limfy

• budowa układu limfatycznego: przewody limfatyczne, węzły chłonne

• nazywa elementy tworzące układ limfatyczny

• wskazuje układ limfatyczny na tablicy dydaktycznej (w atlasie)

• porównuje budowę układu krwionośnego i limfatycznego (R)

• określa źródła i skład limfy (D)

• wskazuje główne przewody limfatyczne (R)

• nazywa największe węzły chłonne (D)

• określa rolę układu limfatycznego (R)

24. Pow-tórzenie

i utrwa-lenie

wiadomości

dział: Układ krążenia

Dział programu: BUDOWA I FUNKCJONOWANIE ORGANIZMU CZŁOWIEKA

Układ pokarmowy

25./26.

Składniki

odżywcze

i ich rola

w orga-nizmie

• podział składników odżywczych

• składniki budulcowe: białka i sole mineralne

• rodzaje i rola witamin

• rola wody

• klasyfikuje składniki odżywcze

• podaje przykłady pokarmów bogatych w białka i sole mineralne

• wymienia pokarmy, które są źródłem soli mineralnych

• wskazuje pokarmy bogate w składniki energetyczne

• określa skutki niedoboru 2–3 witamin dla organizmu

• omawia rolę wody
w organizmie (2–3 przykłady)

• wyjaśnia termin „odżywianie” (D)

• określa rolę białek (R)

• klasyfikuje białka (R)

• wyjaśnia, od czego zależy zapotrzebowanie na białko
w ciągu doby (R)

• określa, jakie funkcje
w organizmie pełnią sole mineralne (R)

• określa skutki niedoboru soli mineralnych (D)

• porównuje wartość energetyczną węglowodanów
i tłuszczów (D)

• klasyfikuje tłuszcze (R)

• charakteryzuje witaminy – podaje źródła, rolę, skutki niedoboru (R/D)

• charakteryzuje sole mineralne (R/D)

Edukacja prozdrowotna

• żywność i żywienie

27./28.

Budowa

i funkcje

poszcze-gólnych

narządów

przewodu pokarmo-wego

• mechaniczne
i chemiczne procesy trawienia

• budowa i funkcje jamy ustnej

• procesy zachodzące
w żołądku

• procesy zachodzące
w dwunastnicy

• wchłanianie pokarmu

• na modelu wskazuje narządy wchodzące
w skład układu pokarmowego

• wyjaśnia rolę zębów

• wyjaśnia, dlaczego pokarmy należy bardzo dokładnie rozcierać (żuć)

• nazywa procesy zachodzące w żołądku, jelicie cienkim i jelicie grubym

• wyjaśnia, w jaki sposób pokarm jest przygotowany do wykorzystania przez organizm (R)

• wyjaśnia, co rozumie pod pojęciem „trawienie” (D)

• omawia budowę i rolę jamy ustnej (R/D)

• omawia rolę gardła i przełyku (R)

• określa rolę poszczególnych składników soku żołądkowego (R/D)

• omawia rolę enzymów wchodzących w skład soku trzustkowego (D)

• wyjaśnia pojęcia: „ruchy perystaltyczne”, „mleczko pokarmowe” (D)

29. Rola wątroby

i trzustki

w procesie

trawienia

pokarmów

• budowa wątroby

• funkcje wątroby

• budowa i funkcje trzustki

• wskazuje położenie wątroby

• wymienia pokarmy, których trawienie wymaga dostarczenia żółci

• określa rolę kosmków jelitowych (R)

• charakteryzuje wątrobę (R)

• wymienia funkcje wątroby (R/D)

• określa rolę trzustki (R)

30. Higiena

żywienia

i żywności

• zasady racjonalnego żywienia

• zapotrzebowanie organizmu na produkty żywnościowe w zależności od wieku, płci, rodzaju wykonywanej pracy

• określa, od czego jest uzależniony dobór pokarmów

• podaje przynajmniej
3 zasady racjonalnego żywienia

• proponuje jadłospis na 
1 dzień dla 14–15-latka

• na podstawie tabeli odczytuje dzienne racje pokarmowe dla wybranych grup ludności

• wskazuje nieprawidłowe nawyki żywieniowe (R)

• wyjaśnia konieczność przestrzegania zasad racjonalnego żywienia (R/D)

• dowodzi, że właściwe odżywianie ma znaczący wpływ na stan zdrowia (D)

Edukacja prozdrowotna

• żywność i żywienie

31. Choroby

układu

pokar-mowego

• choroby jamy ustnej

• zatrucia pokarmowe

• zasady przygoto-wywania i spożywania posiłków

• choroby zakaźne

• choroby pasożytnicze

• uzasadnia konieczność mycia zębów przynajmniej 2–3 razy dziennie

• uzasadnia konieczność przeprowadzania kontroli stomatologicznych

• określa zasady postępowania, aby uniknąć zatruć pokarmowych

• wymienia zasady postępowania, dzięki którym unikniemy zakażenia

• wymienia (rozpoznaje) pasożyty przewodu pokarmowego: tasiemca, glistę, owsika, włośnia

• formułuje zasady postępowania pozwalającego uniknąć zakażenia pasożytami

• wskazuje sposoby zapobiegania próchnicy (R)

• wymienia objawy zatruć (R)

• wyjaśnia, w jaki sposób można zatruć się pestycydami (D)

• wymienia choroby zakaźne szerzące się drogą pokarmową (R)

• określa drogi wnikania do organizmu pasożytów (D)

• określa skutki dla organizmu wynikające z zakażenia pasożytami (D)

Edukacja prozdrowotna

• żywność i żywienie

32. Higiena

produkcji

i przecho-wywania

żywności

• szkodliwe działanie nawozów azotowych

• skutki stosowania chemicznych środków ochrony roślin

• szkodliwość metali ciężkich

• rolnictwo ekologiczne

• nawyki żywieniowe polskiego społeczeństwa

• wyjaśnia, dlaczego nie należy stosować nadmiernych ilości nawozów azotowych

• odczytuje z opakowania skład produktu spożywczego

• wskazuje składniki, które powinny wzbudzić czujność konsumenta

• uzasadnia konieczność mycia owoców i warzyw

• wyjaśnia, na czym polega rolnictwo ekologiczne

• podaje przykłady roślin,
w których kumulują się duże ilości związków azotowych (R)

• podaje przykłady szkodliwego wpływu pestycydów na organizm człowieka (R)

• wyjaśnia, na czym polega niebezpieczeństwo obecności
w pokarmach metali ciężkich (D)

Edukacja ekologiczna

• żywność – oddziaływanie produkcji żywności na środowisko

33. Wpływ

alkoholu

na zdrowie

człowieka

• wpływ alkoholu na organizm człowieka

• alkoholizm jako choroba

• społeczne skutki alkoholizmu

• wymienia skutki jednorazowego nadużycia alkoholu

• wymienia skutki częstego używania alkoholu

• wyjaśnia, dlaczego alkohol uszkadza wszystkie narządy (R)

• wyjaśnia, dlaczego alkoholizm jest chorobą społeczną (R)

Edukacja prozdrowotna

• zachowania sprzyjające

i zagrażające zdrowiu

34. Pow-tórzenie

i utrwa-lenie

wiado-mości

dział: Układ pokarmowy

Dział programu: BUDOWA I FUNKCJONOWANIE ORGANIZMU CZŁOWIEKA

Układ wydalniczy

35. Budo-wa i czyn-ności

układu

moczo-wego

• szkodliwe produkty przemian metabolicznych
i sposoby ich wydalania

• rola układu moczowego

• budowa narządów układu moczowego

• powstawanie i właściwości moczu

• wymienia produkty przemiany materii

• wskazuje drogi usuwania
z organizmu poszczególnych produktów

• wskazuje położenie nerek, pęcherza moczowego

• opisuje elementy nerki na jej przekroju podłużnym

• wymienia właściwości moczu ostatecznego

• wyjaśnia pojęcie „przemiana materii” (D)

• określa rolę układu moczowego (R)

• opisuje budowę warstwy korowej nerki (R)

• wymienia funkcje nerek (R)

• wymienia funkcje pęcherza moczowego (R)

• opisuje przebieg powstawania moczu (D)

• porównuje skład moczu pierwotnego i ostatecznego (D)

36. Choro-by i higie-na układu

moczo-wego

• choroby nerek

• choroby pęcherza moczowego

• dializa

• zapobieganie chorobom

• wymienia przyczyny chorób układu moczowego

• wymienia 2–3 choroby układu moczowego

• określa, w jaki sposób można zapobiegać chorobom układu moczowego

• wymienia objawy zapalenia pęcherza moczowego (R)

• wyjaśnia, na czym polega dializa pozaustrojowa (D)

37. Spraw-dzian

wiado-mości

działy: Układ krwionośny, pokarmowy

i wydalniczy

Dział programu: BUDOWA I FUNKCJONOWANIE ORGANIZMU CZŁOWIEKA

Skóra

38. Budo-wa i funkcje skóry

• funkcje skóry

• budowa skóry

• wytwory naskórka

• wymienia funkcje skóry (np. 3)

• wskazuje warstwy skóry

• wymienia wytwory naskórka

• wymienia wszystkie funkcje skóry (R)

• analizuje budowę naskórka (D)

• analizuje budowę skóry właściwej, posługując się tablicą dydaktyczną (R)

• klasyfikuje gruczoły wydzielania zewnętrznego (R)

39. Choro-by i higie-

na skóry

• higiena skóry

• choroby skóry

• urazy skóry

• skóra a nadmierne nasłonecznienie

• określa zasady pielęgnowania skóry

• wyjaśnia, dlaczego
w okresie dojrzewania należy przykładać dużą wagę do higieny skóry

• określa zasady udzielania pierwszej pomocy
w przypadku oparzeń

• określa zasady udzielania pierwszej pomocy
w przypadku odmrożeń

• wyjaśnia, dlaczego należy rozsądnie korzystać
z kąpieli słonecznych

• wymienia najczęściej występujące choroby skóry (R)

• wymienia pasożyty skóry (R)

• klasyfikuje stopnie oparzeń skóry (D)

• charakteryzuje rodzaje odmrożeń (D)

Edukacja prozdrowotna

• higiena osobista
i otoczenia

Dział programu: BUDOWA I FUNKCJONOWANIE ORGANIZMU CZŁOWIEKA

Układ hormonalny

40. Budo-wa

i funkcjo-nowanie

układu

hormonal-nego

• podział gruczołów

• rola hormonów

• rozmieszczenie gruczołów wydzielania wewnętrznego

• rola poszczególnych gruczołów

• klasyfikuje gruczoły, popierając przykładami (gruczoły wydzielania zewnętrznego i wewnętrznego)

• na schemacie wskazuje położenie najważniejszych gruczołów dokrewnych

• wyjaśnia, dlaczego adrenalina nazywana jest hormonem walki

• wskazuje różnicę między regulacją nerwową
a hormonalną (R)

• definiuje pojęcie: „hormony” (D)

• określa rolę hormonów (R)

• określa rolę podwzgórza (D)

• określa rolę przysadki mózgowej, tarczycy, gruczołów przytarczycznych, trzustki, nadnerczy (R/D)

41. Choroby

wynikające

z niewłaś-ciwego funkcjo-nowania

gruczołów

wydzielania

wew-nętrznego

• nadczynność
i niedoczynność gruczołów

• przykłady chorób spowodowanych zaburzeniami
w funkcjonowaniu gruczołów

• wyjaśnia przyczyny karłowatości i gigantyzmu

• charakteryzuje cukrzycę

• wyjaśnia pojęcia: „nadczynność”, „niedoczynność” (R)

• wyjaśnia związek niewłaściwego funkcjonowania układu hormonalnego ze stanem zdrowia organizmu (R/D)

Dział programu: BUDOWA I FUNKCJONOWANIE ORGANIZMU CZŁOWIEKA

Układ nerwowy i narządy zmysłów

42. Budo-wa i rola układu

nerwowego

• funkcje układu nerwowego

• budowa komórki nerwowej

• budowa układu nerwowego

• wymienia funkcje układu nerwowego

• na schemacie wskazuje ośrodkowy i obwodowy układ nerwowy

• rysuje komórkę nerwową

• omawia budowę komórki nerwowej (R)

• rysuje schemat przewodzenia impulsów (2–3 komórki nerwowe) (R)

43. Ośrod-kowy

układ

nerwowy

• budowa mózgowia: mózg, móżdżek, rdzeń przedłużony

• budowa rdzenia kręgowego

• wskazuje półkule mózgowe

• wskazuje płaty mózgu

• wskazuje móżdżek

• wymienia 2 funkcje móżdżku

• wskazuje rdzeń przedłużony

• wskazuje położenie rdzenia kręgowego

• wymienia najważniejsze ośrodki korowe (R)

• omawia budowę warstwy zewnętrznej i wewnętrznej mózgu (R)

• charakteryzuje opony mózgowe (D)

• określa rolę płynu mózgowo-
-rdzeniowego (D)

• porównuje funkcjonowanie półkul mózgowych (D)

• określa funkcje rdzenia przedłużonego (R)

• wymienia funkcje ośrodków położonych w rdzeniu przedłużonym (D)

• objaśnia budowę rdzenia kręgowego (R)

44. Rodzaje

odruchów

• łuk odruchowy

• prosty łuk odruchowy

• odruchy bezwarunkowe

• odruchy warunkowe

• rysuje prosty łuk odruchowy

• podaje przykłady prostych łuków odruchowych

• podaje przykład odruchu bezwarunkowego i warunkowego

• wyjaśnia pojęcia: „odruch”, „receptor”, „łuk odruchowy” (R)

• objaśnia schemat prostego łuku odruchowego (R)

• porównuje odruchy bezwarunkowe i warunkowe (D)

• wyjaśnia, na czym polegało doświadczenie Pawłowa (R)

45. Obwodowy

i auto-nomiczny

układ

nerwowy

• rodzaje i funkcje nerwów obwodowych

• nerwy czaszkowe

• nerwy rdzeniowe

• czynności części współczulnej układu nerwowego

• czynności części przywspółczulnej układu nerwowego

• wyjaśnia rolę nerwów obwodowych

• wymienia po 2–3 czynności układu współczulnego i przywspółczulnego

• klasyfikuje nerwy (R)

• omawia rolę nerwów czaszkowych i rdzeniowych (D)

• omawia budowę układu współczulnego i przywspółczulnego (D)

• porównuje działanie układu współczulnego i przywspółczulnego (R)

46. Higiena

trybu życia

a choroby

układu

nerwowego

• zaburzenia emocjonalne – nerwice

• wartość snu

• przykłady chorób układu nerwowego

• wymienia kilka (3–4) objawów nerwicy lękowej

• wskazuje, do kogo może się zwrócić ze swoimi problemami

• wyjaśnia, jak pomóc choremu w czasie ataku padaczki

• wyjaśnia pojęcie: „nerwica” (R)

• wymienia czynniki sprzyjające rozwojowi zdrowej psychiki (R)

• określa wartość snu (R)

• wymienia objawy chorób układu nerwowego (R/D)

Edukacja prozdrowotna

• aktywność ruchowa
i umysłowa

47. Budowa

i funkcje

narządu

wzroku

• funkcjonowanie oka

• aparat ochronny gałki ocznej

• mechanizm widzenia

• wady wzroku

• wskazuje położenie gałek ocznych

• na schemacie wskazuje zasadnicze elementy budowy oka

• omawia rolę poszczególnych elementów aparatu ochronnego oka

• wymienia wady wzroku

• krótko charakteryzuje poszczególne wady wzroku

• objaśnia rolę poszczególnych elementów budujących oko (R)

• wyjaśnia, na czym polega
i czym jest uwarunkowana akomodacja oka (D)

• objaśnia rolę pręcików
i czopków (D)

• na schemacie przedstawia mechanizm widzenia (R/D)

• wyjaśnia, w jaki sposób można korygować poszczególne wady wzroku (R)

• wymienia choroby narządu wzroku (R)

48. Ucho –

narząd słuchu

i rów-nowagi

• budowa ucha

• rola poszczególnych części ucha

• odbiór dźwięków

• wskazuje na schemacie części ucha

• wyjaśnia, w jaki sposób hałas wpływa na układ nerwowy

• uzasadnia, dlaczego nie należy słuchać głośnej muzyki

• omawia budowę poszczególnych części ucha (R)

• wyjaśnia proces odbioru dźwięków (D)

• wskazuje położenie narządu równowagi (D)

Edukacja prozdrowotna

• higiena osobista
i otoczenia

49. Narządy

czucia, smaku

i powo-nienia

• narządy czucia powierzchniowego
i głębokiego

• narząd smaku

• narząd powonienia

• wyjaśnia, dlaczego skóra jest narządem czucia

• nazywa cztery podstawowe rodzaje smaków

• na schemacie wskazuje komórki węchowe

• porównuje narządy czucia powierzchniowego i głębokiego (R)

• wyjaśnia, dlaczego smak
i powonienie to tzw. zmysły chemiczne (R/D)

50./51 Powtórze-nie i sprawdzian

wiadomości

dział: Układ hormonalny
i nerwowy

Dział programu: BUDOWA I FUNKCJONOWANIE ORGANIZMU CZŁOWIEKA

Układ rozrodczy i zachowania rozrodcze człowieka

52. Budowa

i czynności

żeńskiego

układu

płciowego

• zewnętrzne
i wewnętrzne narządy płciowe

• cykl miesiączkowy

• hormonalna regulacja działania układu płciowego

• charakteryzuje dwa typy rozmnażania: płciowy
i bezpłciowy

• na schemacie wskazuje zewnętrzne i wewnętrzne żeńskie narządy płciowe

• wymienia zasadnicze funkcje: jajników, jajowodów, macicy

• omawia „drogę” komórki jajowej w czasie cyklu miesiączkowego

• objaśnia schemat dojrzewania komórki jajowej (R)

• omawia rolę poszczególnych narządów: jajników, jajowodów, macicy, pochwy (R)

• objaśnia hormonalną regulację cyklu miesiączkowego (D)

53. Budowa i czynności

męskiego

układu

płciowego

• budowa
i funkcjonowanie poszczególnych narządów

• wskazuje na schemacie męskie narządy płciowe

• objaśnia funkcje poszczególnych narządów męskiego układu płciowego (R/D)

54. Od

poczęcia

do narodzin

• budowa komórek rozrodczych

• przebieg procesu zapłodnienia

• rozwój zarodkowy
i płodowy człowieka

• błony płodowe

• łożysko

• rysuje komórki rozrodcze: żeńską i męską

• określa czas zdolności do zapłodnienia komórki jajowej i plemnika

• nazywa błony płodowe

• określa rolę owodni

• omawia budowę komórki jajowej i plemnika, wskazując różnice między nimi (R)

• wyjaśnia pojęcia: „zaplemnienie”, „zapłodnienie” (R)

• charakteryzuje etapy rozwojowe prowadzące do wytworzenia
3 warstw komórek (D/W)

• określa, jakie narządy i układy powstają z poszczególnych listków zarodkowych (R)

• omawia rolę omoczni, kosmówki i łożyska (R)

• charakteryzuje przebieg rozwoju zarodkowego
i płodowego (R/D)

55. Ciąża

i poród

• objawy ciąży

• bliźnięta jedno-
i dwujajowe

• higiena ciąży

• sposoby zapobiegania ciąży

• przyczyny uszkodzeń płodu

• poród

• wymienia objawy ciąży

• wymienia kilka zasad higienicznego trybu życia

• wyjaśnia, dlaczego pierwsze trzy miesiące ciąży są ważne dla zdrowia dziecka

• wymienia przynajmniej dwa sposoby zapobiegania ciąży

• wymienia przyczyny uszkodzeń płodu

• wyjaśnia różnice między rozwojem bliźniąt jednojajowych i dwujajowych (R)

• uzasadnia, dlaczego w czasie ciąży należy odpowiednio się odżywiać (R)

• charakteryzuje naturalne metody zapobiegania ciąży (R/D)

• wymienia sztuczne środki antykoncepcyjne (R/D)

• charakteryzuje fazy porodu (R/D)

Edukacja prozdrowotna

• zachowania sprzyjające

i zagrażające zdrowiu

56./57.

Okresy

rozwojowe

człowieka

• charakterystyka okresów rozwojowych: noworodkowego, niemowlęcego, poniemowlęcego, dzieciństwa, dojrzałości, wieku średniego, okresu starości

• zmiany zachodzące
w okresie dojrzewania

• higiena okresu dojrzewania

• wymienia najważniejsze okresy rozwojowe człowieka

• określa zmiany zachodzące w organizmie chłopca (dziewczyny)
w okresie dojrzewania

• określa zasady higienicznego trybu życia, jaki należy prowadzić
w okresie dojrzewania

• wymienia osoby, które mogą służyć pomocą
w rozwiązywaniu trudnych problemów związanych z dojrzewaniem

• wskazuje zasady zachowania się
w stosunku do osób starszych

• charakteryzuje okres noworodkowy (R)

• określa zmiany rozwojowe
w okresie niemowlęcym, poniemowlęcym, dzieciństwa (D)

• charakteryzuje zmiany
w organizmie chłopca
i dziewczyny zachodzące
w przedziałach wiekowych
w okresie dojrzewania (R)

• charakteryzuje zmiany
w psychice osób dorastających (D)

• określa, na czym polega dojrzałość fizyczna, psychiczna i społeczna (D)

Edukacja prozdrowotna

• poczucie własnej wartości

– sposoby radzenia sobie w sytuacjach trudnych

58. Choroby

szerzące się

drogą płciową

• charakterystyka chorób: kiła, rzeżączka, zespół nabytego upośledzenia odporności

• zapobieganie chorobom

• wymienia choroby szerzące się drogą płciową

• wymienia skutki nie leczonych chorób wenerycznych

• wymienia drogi, którymi wirus HIV może dostać się do organizmu

• wymienia sytuacje,
w których nie dojdzie do zarażenia wirusem HIV

• wskazuje, na czym polega zapobieganie AIDS

• określa zasady postępowania w stosunku do osób chorych i nosicieli HIV

• charakteryzuje objawy kiły
i rzeżączki (R/D)

• wyjaśnia istotę „działania” wirusa HIV w organizmie (R/D)

Edukacja prozdrowotna

• bezpieczeństwo
i pierwsza pomoc

59.Powtó-rzenie i utrwa-lenie

wiado-mości

dział: Układ rozrodczy

Dział programu: BUDOWA I FUNKCJONOWANIE ORGANIZMU CZŁOWIEKA

STAN ZDROWIA I CHOROBY

60. Choroby

cywiliza-cyjne

i społeczne

• pojęcie zdrowia
i choroby

• skutki zażywania narkotyków

• charakterystyka chorób: układu krążenia, nowotworowych, alergicznych, wenerycznych, reumatycznych, gruźlicy

• profilaktyka ww. chorób

• wymienia kilka czynników chorobotwórczych

• wyjaśnia, dlaczego nie należy zażywać środków narkotycznych

• wyjaśnia, dlaczego należy stosować się do informacji dotyczących czystości wód w kąpieliskach

• określa, na czym polega higieniczny tryb życia (w celu zapobiegania chorobom)

• wyjaśnia pojęcia: zdrowie, choroba (R)

• wskazuje, gdzie może szukać pomocy człowiek uzależniony (D)

• wyjaśnia pojęcia: choroby cywilizacyjne, choroby społeczne (R)

• wymienia przyczyny chorób nowotworowych (D)

• wymienia przyczyny i objawy chorób alergicznych (R)

• wskazuje przyczyny choroby reumatycznej (R)

Edukacja prozdrowotna

• zachowania sprzyjające i zagrażające zdrowiu

• przyczyny i skutki używana m.in. środków psychoaktywnych, formy pomocy dla osób eksperymentujących
i uzależnionych

20-min. spraw-dzian

z działu:

„Układ rozrod-czy
i zacho-wania rozrod-cze

czło-wieka”

61. Rola

nauki

w ochronie

środowiska

i zdrowia

człowieka

• rola badań naukowych w ochronie środowiska i zdrowia człowieka

• przykłady współpracy międzynarodowej
w dziedzinie ochrony środowiska i zdrowia

• wskazuje, które działania człowieka przyczyniają się do degradacji wód, gleb
i powietrza

• wymienia skutki degradacji środowiska

• określa, jakie działania lokalne mogą się przyczynić do poprawy stanu środowiska

• określa rolę nauki
w ochronie zdrowia

• wymienia potrzeby dotyczące ochrony środowiska (R/D)

• wskazuje działania, które przyczynią się do zmniejszenia zanieczyszczeń środowiska (R/D)

• uzasadnia słuszność istnienia międzynarodowych organizacji zajmujących się problematyką ochrony środowiska, ochrony zdrowia i in. (D)

Edukacja ekologiczna

• przyczyny i skutki niepożądanych zmian
w atmosferze, biosferze, hydrosferze, litosferze

Obrona cywilna

• ochrona przed skutkami powodzi, pożaru i innych zagrożeń

• sposoby znakowania substancji toksycznych

CECHY ORGANIZMU JAKO WYNIK INFORMACJI DZIEDZICZNEJ I ODDZIAŁYWAŃ ŚRODOWISKA

62. Podsta-wowe

zasady

dziedzi-czenia cech

• genetyka jako nauka
o dziedziczności

• cechy dominujące
i recesywne

• geny, allele, homozygoty, heterozygoty, genotyp, fenotyp

• pierwsze prawo genetyczne

• drugie prawo genetyczne

• wyjaśnia pojęcia: „cecha dominująca”, „cecha recesywna”, „gen”, „homozygota”, „heterozygota”, „genotyp”, „fenotyp”

• zapisuje allele homozygoty
i heterozygoty

• zapisuje krzyżówkę ilustrującą I prawo Mendla

• wyjaśnia I prawo Mendla (R)

• wyjaśnia pojęcie „allel” (R)

• zapisuje krzyżówkę organizmów różniących się dwiema cechami (R)

• podaje treść II prawa Mendla (D)

• wyjaśnia, czym zajmuje się genetyka (R)

63. Budowa

genów i ich

lokalizacja

• budowa i rola kwasów nukleinowych

• kod genetyczny

• lokalizacja genów

• do podanych zasad organicznych dopisuje zasady komplementarne

• określa lokalizację genów

• wyjaśnia pojęcie: „chromosomy homologiczne”

• objaśnia strukturę DNA (D)

• wyjaśnia pojęcie „kod genetyczny” (D)

• wyjaśnia, dlaczego kod genetyczny jest trójkowy
i uniwersalny (R/D)

• wyjaśnia, dlaczego komórki somatyczne i rozrodcze mają różną liczbę chromosomów (R)

64./65.

Podziały

Komór-kowe

– mitoza

i mejoza

• replikacja DNA

• budowa chromosomu

• fazy podziału mitotycznego

• I podział mejotyczny

• II podział mejotyczny

• rysuje i opisuje budowę chromosomu

• wyjaśnia, co to jest mitoza i mejoza

• określa, które komórki ulegają podziałom mitotycznym, a które mejotycznym

• porządkuje rysunki poszczególnych faz mitozy

• objaśnia schemat replikacji DNA (R)

• objaśnia przebieg mitozy (R/D)

• objaśnia przebieg I podziału mejotycznego (R)

• objaśnia przebieg II podziału mejotycznego (R)

• porównuje mitozę z mejozą (D)

66. Dziedzi-czenie

płci

• chromosomy determinujące płeć

• schemat dziedziczenia płci

• cechy sprzężone
z płcią

• zapisuje symbole chromosomów określających płeć męską
i żeńską

• wymienia choroby dziedziczne

• zapisuje, jakie rodzaje gamet mogą wytwarzać organizmy męskie i żeńskie (R)

• wyjaśnia pojęcie „geny sprzężone” (D)

• wyjaśnia, dlaczego cechy recesywne ujawniają się częściej u mężczyzn niż
u kobiet (D)

67. Cechy organizmu

jako

wynik oddzia-

ływania czynników

genetycz-nych

i środo-wiskowych

• przykłady organizmów różnych fenotypowo,
a posiadających jednakowy genotyp

• grupy krwi

• mutacje i czynniki mutagenne

• przykłady chorób dziedzicznych

• wskazuje przykłady organizmów mających jednakowe genotypy, ale różne fenotypy

• wymienia przykłady cech, które są wynikiem oddziaływania czynników środowiskowych

• wyjaśnia, gdzie mają zastosowanie badania dotyczące wpływu czynników środowiska na cechy organizmu

• wymienia cechy, na których wykształcenie środowisko nie ma wpływu (R)

• zapisuje genotypy osób mających grupę krwi: A, B, AB, 0 (D)

• wyjaśnia pojęcie „mutacje” (D)

• wymienia czynniki mutagenne (R)

• wymienia choroby spowodowane mutacjami zachodzącymi w obrębie genu, w strukturze chromosomu (D)

• charakteryzuje przyczyny
i objawy zespołu Downa (D))

Edukacja ekologiczna

• różnorodność biologiczna (gatunkowa, genetyczna oraz ekosystemów) – znaczenie jej ochrony

68. Inżynieria

genetyczna

i jej

praktyczne

zastoso-wanie

• zadania inżynierii genetycznej

• wykorzystanie inżynierii genetycznej w medycynie i farmacji oraz hodowli

• klonowanie

• wymienia osiągnięcia inżynierii genetycznej mające zastosowanie
w medycynie, farmacji, ogrodnictwie

• wyjaśnia, czym zajmuje się inżynieria genetyczna (R)

• wyjaśnia, na czym polega terapia genowa (D)

• podaje przykłady organizmów transgenicznych (R)

• wskazuje niebezpieczeństwa wynikające z doświadczeń z genami przeprowadzanych na ludzkich komórkach płciowych (D)

• określa cechy organizmów transgenicznych (R)

• określa rolę wektorów genetycznych (R)

Edukacja filozoficzna

• koncepcja człowieka jako osoby, a więc istoty rozumnej, wolnej
i zdolnej do poznania prawdy i dążącej do jej dobra

69./70. Pow-tórzenie

i spraw-dzian

wiado-mości

dział: Podstawy genetyki